Immunoterapia raka to innowacyjna strategia leczenia nowotworów polegająca na aktywacji układu immunologicznego, który posiada naturalne mechanizmy obronności przeciwnowotworowej.
Rozwój wielu chorób nowotworowych uwarunkowany jest tym, że nowotwór ucieka spod kontroli układu immunologicznego, oszukując mechanizmy immunologiczne i staje się nierozpoznawalny dla układu odpornościowego. Rak to jedyna „inteligentna” choroba. Choć trudno mówić o faktycznym intelekcie choroby nowotworowej, to ma ona niezwykły instynkt samozachowawczy – cały czas stara się uniknąć i wymknąć przed zastosowanym leczeniem.
– Wyrażenie „immuno” w pojęciu immuno-onkologii odnosi się do układu odpornościowego. W tej strategii leczenia stosuje się leki, które – w przeciwieństwie do tradycyjnej chemioterapii – nie działają bezpośrednio na komórki nowotworowe, ale reaktywują odporność i naturalne siły obronne organizmu. Z tego powodu leczenie immunologiczne nie zaburza procesów namnażania się zdrowych komórek i wiąże się wystąpieniem mniejszej liczby działań niepożądanych – wyjaśnia Jarosław Gośliński, redaktor naczelny serwisu immuno-onkologia.pl.
Immunoterapia nowotworów to trend, który odgrywa coraz istotniejszą rolę we współczesnej onkologii. Podczas konferencji Amerykańskiego Towarzystwa Onkologii Klinicznej (ASCO) zapowiedziano, że immunoterapia onkologiczna zdominuje leczenie chorób nowotworowych. W 2018 roku Nagroda Nobla z obszaru medycyny i fizjologii trafiła do prof. Jamesa P. Allisona z USA oraz Tasuku Honjo z Japonii. Laureaci zostali docenieni przez Komitet Noblowski za ich wkład w rozwój immunoterapii nowotworów.
Z osiągnięć nowoczesnej immuno-onkologii korzystają polscy Pacjenci. Pierwsza cząsteczka immunokompetenta została objęta refundacją w Polsce w marcu 2014 roku. Od tego czasu minęło już 10 lat. W 2024 rok weszliśmy optymistycznie – z rekordową liczbą leków onkologicznych w refundacji.
Immunoterapia nowotworów – zastosowanie
Pierwszy lek immunokompetentny opracowany w oparciu o badania noblistów zarejestrowano w 2011 roku (przeciwciało anty-CTLA4 – ipilimumab). Było to przełomowe wydarzenie. Aktualnie immunoterapia odgrywa praktyczną rolę w terapii wielu nowotworów złośliwych, również w Polsce.
W jaki nowotworach stosuje się leczenie immunoterapią?
Immunoterapia znajduje zastosowanie w leczeniu następujących nowotworów (stan na 2024 rok):
- czerniaka i nowotworów skóry
- nowotworów płuca
- raka nerki
- nowotworów regionu głowy i szyi
- nowotworów ginekologicznych
- raka pęcherza moczowego
- raka jelita grubego
- raka przełyku i żołądka
- niektórych podtypów raka piersi
- nowotworów hematologicznych
Polscy pacjenci mają dostęp do refundowanego leczenia immunoterapią w wybranych jednostkach chorobowych. Terapia jest finansowana przez Narodowy Fundusz Zdrowia w ramach programów lekowych. W przypadku niektórych nowotworów chorzy szukają możliwości skorzystania z cząsteczek immunokompetentnych poprzez udział w badaniach klinicznych. Szansą na skorzystanie z nierefundowanej w ramach programów lekowych immunoterapii jest także procedura RDTL.
Sprawdź szczegółowe informacje dotyczące dostępności immunoterapii w naszym kraju.
PRZEJDŹ DO: DOSTĘPNOŚĆ IMMUNOTERAPII W POLSCE – 2024 ROK
Zalety i działanie immunoterapii w onkologii
Do niewątpliwych zalet immunoterapii nowotworów należy stosunkowo mała inwazyjność leczenia oraz akceptowalna toksyczność. Leczenie immunologiczne pobudza i wzmacnia odpowiedź układu odpornościowego, który precyzyjnie nakierowuje czynniki terapeutyczne w miejsca zmienione chorobowo.
Leki immunokompetentne nie uszkadzają zdrowych tkanek i narządów, jak ma to miejsce w przypadku tradycyjnej chemioterapii. Zdaniem ekspertów, dzięki immunoterapii współczesna onkologia zyskała nowy oręż w walce z rakiem.
– Immunoterapia nie jest cudownym lekiem dla wszystkich pacjentów onkologicznych, ale korzyść terapeutyczna z jej zastosowania u pewnych grup pacjentów jest imponująca. Wyzwaniem pozostaje duży koszt nowych terapii oraz opracowanie precyzyjnych narzędzi tzw. czynników predykcyjnych, które pozwolą lekarzom wskazać chorych, u których leki immunokompetentne mają szansę skutecznie i trwale zadziałać – tłumaczy Jarosław Gośliński, redaktor naczelny serwisu immuno-onkologia.pl i zwrotnikraka.pl
ZOBACZ: SZPITALE I OŚRODKI STOSUJĄCE IMMUNOTERAPIĘ NOWOTWORÓW
Immunoterapia nowotworów – na czym polega
Najczęściej wykorzystywaną metodą immunoterapii nowotworów w praktyce klinicznej jest stosowanie przeciwciał monoklonalnych skierowanych przeciw antygenom nowotworowym i mogącym nasilać odpowiedź immunologiczną gospodarza lub hamować rozwój nowotworu przez blokowanie czynników wzrostu raka.
Perspektywy dalszego rozwoju immunoterapii są również związane z wykorzystaniem leków o działaniu skierowanym na punkty kontrolne odpowiedzi immunologicznej oraz szczepionek opartych na komórkach nowotworowych lub komórkach dendrytycznych.
W większości przypadków immunoterapia raka pełni rolę uzupełniającą do stosowanego standardowo leczenia chirurgicznego, chemioterapii czy radioterapii. Działanie terapii immunologicznej jest jednak bardziej wybiórcze przy równoczesnej większej ochronie tkanek zdrowych i mniejszych skutkach ubocznych. W przypadku pewnych wąskich grup pacjentów onkologicznych, leczenie immunologiczne działa wręcz spektakularnie, a efekty leczenia utrzymują się przez wiele lat, nawet w przypadku zaawansowanych nowotworów.
Jak podkreślają eksperci, nie wszyscy chorzy mogą odnieść korzyść terapeutyczną z immunoterapii – nadal szukamy czynników predykcyjnych, które pomogą wskazać beneficjentów tej terapii. Szacuje się, że u około 10 proc. chorych zastosowanie immunoterapii może nawet przyspieszyć chorobę. Są też nowotwory, które kompletnie nie reagują na takie leczenie. Dlatego immunoterapia jest aktualnie badana w połączeniu z innymi lekami onkologicznymi oraz na różnych etapach zaawansowania choroby.
Immunoterapia nie jest wolna od skutków ubocznych. Nasila ona odpowiedź immunologiczną organizmu, przez co może dojść do rozwoju choroby autoimmunologicznej. To jedno z najpoważniejszych powikłań, choć nie jedyne.
Prowadzenie leczenia immunoterapią wymaga znajomości mechanizmów jej toksyczności oraz działań niepożądanych. Ważne jest, aby w razie wystąpienia działań niepożądanych zostały one jak najwcześniej rozpoznane. Z tego powodu leczenie immunologiczne zaleca się prowadzić w ośrodkach dysponujących odpowiednim zapleczem medycznym oraz doświadczonym personelem.
Immunoterapia – innowacyjna strategia leczenia raka
Próby badań nad immunoterapią raka toczą się od blisko stu lat. Już w XIX wieku badacze zastanawiali się nad mechanizmem i przyczyną spontanicznych remisji nowotworów, które przydarzały się pacjentom podczas rozmaitych infekcji. Prowadzono nawet eksperymentalne terapie pacjentów onkologicznych, zakażając ich zjadliwymi szczepami bakterii chorobotwórczych. Takie postępowanie było jednak bardzo niebezpieczne i toksyczne. Współcześnie wiadomo już, że układ immunologiczny walczący z ciężkim zakażeniem ulega bardzo silnej aktywacji.
Temat immunoterapii raka odłożono aż do lat 80. Wtedy dopiero zaczęto produkować pierwsze leki biologiczne stymulujące układ odpornościowy, tzw. cytokiny. Były to nadal leki toksyczne, obarczone dużą ilością działań ubocznych, ale w niektórych nowotworach, takich jak rak nerki czy czerniak, dawały u pojedynczych chorych bardzo dobre rezultaty. W latach 90. próbowano stosować wiele różnych, skomplikowanych strategii immunoterapii raka opartych m.in. na szczepionkach, niestety bez większych sukcesów.
Prawdziwy przełom w immunoonkologii nastąpił kilka lat temu, kiedy wykorzystano w praktyce klinicznej wiedzę dotyczącą tzw. punktów kontroli układu immunologicznego, które powodowały, że dochodziło do wyłączenia aktywności układu immunologicznego w zakresie mechanizmów odpowiedzi przeciwnowotworowej.
Pierwsze dane na temat działania inhibitorów punktów kontrolnych dotyczyły czerniaka. Wykazano, że co piąty chory, u którego wykorzystano wszystkie standardowe terapie, może przeżyć co najmniej dziesięć lat, podczas gdy kilka lat wcześniej, ponad dwa lata przeżywał średnio zaledwie co 40. chory.
W 2011 roku został zarejestrowany ipilimumab do leczenia chorych na zaawansowanego czerniaka, w 2015 roku doszło do rejestracji dwóch nowych leków: pembrolizumabu i niwolumabu – inhibitorów punktów kontrolnych, które mają udowodnioną efektywność m.in. u chorych na raka płuca, czerniaka czy w nowotworach regionu głowy i szyi.
Najnowsza strategia leczenia immunologicznego oparta na kojarzeniu kilku leków pokazała, że już co drugi chory na czerniaka w zaawansowanym stadium choroby może przeżyć średnio dwa, trzy lata. Co ważne, wspomniane strategie odblokowywania hamulców z układu odpornościowego zaczęły przynosić rezultaty także w leczeniu innych nowotworów.
W przypadku obu wspomnianych leków (pembrolizumab i niwolumab) toczy się szereg badań oceniających ich zastosowanie w kontekście leczenia wielu nowotworów takich jak: rak płuca, rak nerki, raka jelita grubego, rak gruczołu krokowego, rak szyjki macicy, rak piersi, glejak i wiele innych. Wstępne wyniki tych badań są obiecujące.
Immunoterapia dla pacjentów onkologicznych – warto wiedzieć
- Immunoterapia nowotworów różni się zasadniczo od chemioterapii lub terapii celowanych. Różnica dotyczy mechanizmu działania, rodzaju działań niepożądanych oraz drogi podania leków (immunoterapię stosuje się dożylnie).
- Immunoterapia stosowana jest u chorych na różne nowotwory złośliwe, zgodnie ze ściśle określonymi kryteriami kwalifikacji do terapii, opracowanymi w ramach tak zwanych Programów Lekowych NFZ. Oprócz potwierdzenia histopatologicznego choroby nowotworowej oraz określenia stopnia zaawansowania choroby, w niektórych przypadkach konieczne jest również stwierdzenie obecności na powierzchni komórek nowotworowych ekspresji białka, tak zwanego PD-L1.
- W celu zwiększenia skuteczności immunoterapii kojarzy się ją czasami z innymi lekami, na przykład z chemioterapią albo nawet z chemioterapią i lekiem antyangiogennym hamującym rozwój naczyń krwionośnych guza. W niektórych przypadkach, na przykład w raku nerki czy w czerniaku złośliwym skóry skuteczne okazuje się skojarzenie dwóch leków z grupy immunoterapii o nieco odmiennym mechanizmie działania.
- W Polsce immunoterapia dostępna jest w ramach tak zwanych Programów Lekowych Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), co oznacza, że aby leczenie było refundowane należy spełniać określone w tym programie kryteria. Obejmują one między innymi określone rozpoznanie histopatologiczne oraz stopień zaawansowania choroby, a także ściśle określone w programie parametry laboratoryjne. Do immunoterapii kwalifikuje chorego lekarz specjalista onkologii klinicznej.
- Immunoterapia może powodować działania niepożądane. Ważna jest świadomość możliwości ich wystąpienia, znajomość charakterystycznych objawów poszczególnych działań niepożądanych ich wczesne rozpoznanie oraz szybkie podjęcie leczenia.
WIĘCEJ INFORMACJI O NOWOTWORACH ZNAJDZIESZ NA PORTALU ONKOLOGICZNYM ZWROTNIKRAKA.PL
Immunoterapia swoista i nieswoista
Obecnie coraz powszechniej stosuje się podział immunoterapii raka oparty na sposobie indukowania odpowiedzi przeciwnowotworowej, który uwzględnia immunoterapię nieswoistą (preparaty immunostymulujące, cytokiny, monocyty, komórki LAK) oraz immunoterapię swoistą (szczepionki antynowotworowe i przeciwciała monoklonalne)
Leczenie immunologiczne w onkologii – historia
Za ojca immunologii onkologicznej uznaje się Williama Coleya, chirurga z Nowego Jorku. Pod koniec XIX wieku do gabinetu amerykańskiego lekarza trafiła pacjentka skarżąca się na opuchliznę ręki. Okazało się, że przyczyną niepokojących objawów był mięsak kości. Coley podjął próbę terapii za pomocą specjalnie opracowanego koktajlu z nieaktywnych paciorkowców, zwanego „toksyną Coleya”. Zdaniem lekarza – stymulowany koktajlem układ immunologiczny chorej, walcząc ze wstrzykniętymi patogenami, był w stanie rozprawić się również z rakiem kości.
Na początku XX wieku opisano przypadki remisji nowotworów u chorych, u których doszło do ciężkiego zakażenia bakteryjnego. Zainspirowało to badaczy do eksperymentów i pierwszych prób immunoterapii nieswoistej z wykorzystaniem żywych kultur bakterii i chorych na zaawansowane nowotwory. Postępowanie to, które wiązało się z bardzo dużą toksycznością, powodowało u niektórych chorych stabilizację lub remisję choroby onkologicznej.
Mechanizm działania przeciwnowotworowego pierwszych strategii immunoterapii polegał na indukowaniu w organizmie chorych gwałtownej reakcji zapalnej (tzw. burzy cytokinowej), która prowadziła do reaktywacji upośledzonych mechanizmów odpowiedzi przeciwnowotworowej. Dopiero po wielu latach badaczom udało się określić w tych procesach rolę cytokin, co umożliwiło ich sklonowanie i produkcję. Cytokiny wywierają bezpośredni efekt cytotoksyczny, hamują proliferację komórek nowotworowych uwrażliwiają nowotwór na efekt cytotoksyczny, aktywują komórki układu immunologicznego, ułatwiają ich migrację i prezentację antygenu.
W 1974 zaczęto próby immunoterapii z wykorzystaniem cytokin IL-2 (interleukina 2) oraz interferonu alfa. Obie cytokiny były badane przede wszystkim w kontekście terapii czerniaka oraz raka nerki. Choć w ogólnych populacjach chorych immunoterapia raka oparta na cytokinach charakteryzowała się dość umiarkowaną skutecznością i dużą toksycznością, to istnieje pewna wąski grupa chorych, u których obserwowano utrzymującą się całymi latami remisję zaawansowanego i uogólnionego procesu nowotworzenia. Współcześnie cytokiny stosuje się w monoterapii raka tylko u ściśle wyselekcjonowanych chorych w ramach badań klinicznych, jak również w ramach kojarzenia z lekami biologicznymi.
Przyszłość immuno-onkologii – co nas czeka?
Toczące się badania kliniczne wskazują światło dla przyszłej immuno-onkologii. Zdaniem ekspertów, dalszego postępu należy upatrywać w immunoterapii skojarzonej, w której stosuje się leki oparte na różnych mechanizmach działania.
– Trwają intensywne prace nad spersonalizowaną szczepionką na raka (terapia mRNA), która działa poprzez zaznajomienie układu odpornościowego z markerami nowotworowymi. Badacze sprawdzają jej skuteczność i bezpieczeństwo w terapii czerniaka, raka płuc i innych nowotworów litych. Pierwsi pacjenci onkologiczni w Wielkiej Brytanii otrzymali niedawno wspomnianą eksperymentalną terapię mRNA. Czekamy na jej wyniki – podsumowuje Jarosław Gośliński, redaktor naczelny serwisu immuno-onkologia.pl i twórca portalu zwrotnikraka.pl
Duże nadzieje pokłada się w dalszym rozwoju adoptywnej immunoterapii CAR-T. Decyzją Ministerstwa Zdrowia z września 2023 roku, innowacyjna terapia CAR-T jest refundowana w Polsce w kolejnym wskazaniu – tym razem dla pacjentów z chłoniakami z komórek płaszcza.
PRZEJDŹ DO: CENTRUM PRASOWE – NAJNOWSZE DONIESIENIA
